Het ‘strengste asielregime ooit’ staat voor de deur. Wat je daar ook van mag vinden: de zorgplicht van artsen voor mensen zonder verblijfsstatus blijft gewoon bestaan. Juist nu is een strikte scheiding tussen de zorg en het vreemdelingenbeleid van cruciaal belang. Want ook mensen zonder verblijfsvergunning hebben recht op zorg.
‘Voorkomen is beter dan genezen. Het kabinet neemt daarom maatregelen om de gezondheid van alle Nederlanders te beschermen en te bevorderen, waaronder mentale gezondheid’. Aldus het Regeerprogramma 2024.
Dit lijkt alleen te gelden voor ‘Nederlanders’: mensen met een Nederlandse nationaliteit. Maar kennelijk niet voor alle ‘ingezetenen van Nederland’, zoals mensen zonder verblijfsvergunning.
Dat de gezondheid van deze mensen er voor de huidige regering niet zo toe doet, blijkt bijvoorbeeld uit het geplande afschaffen van de zogenaamde bed-bad-broodregeling: sobere opvang voor mensen die niet mogen blijven, maar ook niet kunnen of durven terugkeren naar hun land van herkomst. Dankzij deze regeling blijven mensen in beeld bij de instanties, kunnen zij zo nodig medisch worden begeleid en kunnen zij stappen zetten richting een duurzame terugkeer. Als mensen op straat moeten leven, krijgen zij veel eerder te maken met gezondheidsproblemen of verergering daarvan.
Ook dreigt kliniek Veldzicht te worden gesloten voor asielzoekers ongedocumenteerden met ernstige psychiatrische ziektebeelden. Het is echter nog onduidelijk wat het alternatief is als Veldzicht sluit voor deze doelgroep. Een recent aangenomen motie benadrukt dat mensen zonder verblijfsvergunning en asielzoekers met ernstige psychische problemen op straat dreigen te komen staan en dat dit een gevaar voor de samenleving kan opleveren. Echter, dit argument gaat voorbij aan het feit dat zij recht hebben op passende zorg. Het is belangrijk dat de regering ook het recht op zorg voor de gezondheid en de menselijke waardigheid van mensen zonder verblijfsvergunning en asielzoekers in overweging neemt bij het zoeken naar een alternatief.
Een ander voornemen is dat het niet meewerken aan terugkeer naar het land van herkomst strafbaar wordt. Hierdoor worden mensen gecriminaliseerd en zullen nog meer mensen op straat belanden, omdat gedwongen uitzetting niet altijd lukt of mogelijk is. Daardoor raken zij nog meer uit beeld van de gezondheidszorg.
De gezondheid van mensen zonder rechtmatig verblijf gaat vaak achteruit naarmate ze hier langer zijn. Dat komt door sociale isolatie, dakloosheid, uitbuiting en verminderde toegang tot zorg. De ongedocumenteerde status is op zichzelf ook al ziekmakend. Wie iedere dag moet zien te overleven heeft geen oog voor de toekomst of de eigen gezondheid. Bij klachten zoeken mensen vaak te laat de zorg op, omdat zij daar geen tijd of geld voor hebben, of uit angst te worden aangegeven. En die angst zal alleen maar toenemen als illegaal verblijf strafbaar wordt.
De genoemde maatregelen staan haaks op (onder meer) de plicht van de overheid om iedereen het recht op een goede gezondheid te garanderen. Dit basisrecht geldt voor iedereen, ongeacht verblijfsstatus, en is vastgelegd in verschillende internationale verdragen. Mensen zonder verblijfsstatus in Nederland hebben ook recht op medisch noodzakelijke zorg.1 Het is aan de overheid om te waarborgen dat iedereen daadwerkelijk gebruik kan maken van dit recht en zo nodig een passende vergoeding te bieden voor de geleverde zorg.
De overheid wentelt met de voorgestelde maatregelen haar zorgplicht zonder meer af op de individuele zorgverleners, die op grond van hun (internationale) wettelijke en ethische normen noodzakelijke zorg moeten verlenen aan iedere persoon die die zorg nodig heeft ‘zonder aanziens des persoons.’2
Voor zorgverleners is het van belang om zich bewust te zijn van de strikte scheiding tussen zorgverlening en vreemdelingenbeleid. Die zogenoemde ‘firewall’ houdt onder meer in dat de gezondheidsvraag voorop staat en dat mensen vrij moeten zijn om medische zorg in te roepen.3 De overheid mag de toegang tot zorg niet verhinderen. Daarnaast moet de overheid artsen in staat stellen zorg te kunnen geven volgens de professionele standaard door hen daartoe middelen en mogelijkheden ter beschikking te stellen. Artsen kunnen aan de bel trekken of de noodklok luiden als dat niet gebeurt.4
Het huidige kabinet lijkt met het 'strengste asielregime ooit' haar zorgplicht voor mensen zonder verblijfsstatus terzijde te schuiven. Des te belangrijker is het dat artsen en zorgverleners hun medische zorgplicht onverkort blijven uitoefenen. De 'firewall' tussen zorg en vreemdelingenbeleid is geen vrijblijvende keuze, maar een absolute voorwaarde om mensenrechten te waarborgen. Want juist in tijden waarin de overheid mensen zonder papieren verder marginaliseert, moet de toegang tot medische zorg gegarandeerd blijven - niet alleen op papier, maar ook in de praktijk.
Veelke Derckx, adviseur gezondheidsrecht
1 Artsen kunnen op grond van de Zorgverzekeringswet en Vreemdelingenwet een deel van de kosten voor medisch noodzakelijke zorg van het CAK terugkrijgen als de onverzekerbare vreemdeling de kosten niet zelf kan betalen en de kosten niet anderszins kunnen worden verhaald.
2 Zie ook Marcel Slockers, ‘Zorgverleners pesten’, Medisch Contact, 11 september 2024.
3 Zie ook www.PICUM.org/firewall.
4 Een voorbeeld hiervan is ‘Huisartsen luiden noodklok over stop psychiatrische crisisopvang asielzoekers’, Medisch Contact, 25 oktober 2024.
Ben je arts en wil je reageren op dit artikel, stuur dan een mail naar communicatie@fed.knmg.nl