Dossier / bijgewerkt: 7 augustus 2020
Artsen, verpleegkundigen en verzorgenden zullen naar verwachting steeds vaker te maken krijgen met de situatie dat een patiënt bewust wil afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen. Zij hebben behoefte aan kennis om deze patiënten goed voor te bereiden, te begeleiden en adequate palliatieve zorg te geven. De KNMG en V&VN ondersteunen hulpverleners met de praktische handreiking Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen.
De handreiking geeft antwoord op vragen als: hoe lang kan het duren? Wat staat de patiënt, naasten en de hulpverlener te wachten? Wat voor zorg verleen je? Wat te doen bij onrust, verwardheid en een delier? De handreiking is primair bedoeld voor hulpverleners, maar kan ook gelezen en gebruikt worden door patiënten en naasten.
Herziening Handreiking
Het KNMG Federatiebestuur heeft ingestemd met de herziening van de handreiking. Hiervoor is een commissie samengesteld met gemandateerde afgevaardigden vanuit de NAPA, het NHG, de NIV, NVKG, Verenso, V&VN en de NVVE.
Verder wordt gewerkt met een klankbordgroep (met vertegenwoordigers vanuit de Associatie Hospicezorg Nederland, KBO-PCOB, KBO-Brabant, de NVVC, de Patiëntenfederatie en Pharos) en experts. Thuisarts zal zorgdragen voor patiënteninformatie.
De verwachting is dat de geactualiseerde Handreiking in kwartaal 2, 2023 wordt gepubliceerd.
Ik (huisarts) heb vele gesprekken gevoerd met een 93-jarige patiënt, die moe is van het leven. De patiënt geeft aan niet verder te willen leven en vraagt om euthanasie. Ik heb de euthanasiewens onderzocht, maar kom tot de conclusie dat het verzoek niet kan worden ingewilligd, omdat niet aan alle zorgvuldigheidseisen voor euthanasie wordt voldaan. Toch wil ik de patiënt verder ondersteunen. Mag ik haar nu voorstellen om te stoppen met eten en drinken, om zo de dood te bespoedigen?
U mag uw patiënt wijzen op de mogelijkheid om af te zien van eten en drinken. Het is daarbij wel belangrijk om de doodswens van de patiënt goed uit te vragen. Ook moet u de patiënt zo goed mogelijk informeren, bijvoorbeeld over het te verwachten beloop en de voor- en nadelen van stoppen met eten en drinken. Als uw patiënt hiervoor kiest, is het uw taak om hem hierbij adequaat te begeleiden.
Het bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen is een keuze die iedereen zelf kan en mag maken. Daarvoor is geen overleg met, of toestemming van een arts nodig. Het is een besluit van de patiënt. Maar dat besluit is ingrijpend, voor zowel de patiënt zelf, als voor zijn naasten. Het vraagt dan ook om goede samenwerking en zorgvuldige communicatie tussen hulpverleners, patiënt en naasten, die in dit proces vaak een intensieve rol vervullen.
Rol van de arts
Het komt voor dat een patiënt een duurzaam doodsverlangen blijft houden. Zoals in bovenstaande casus, waarbij niet aan de eisen voor euthanasie wordt voldaan, maar waarbij de arts ziet dat iemand echt dood wil. In dat geval is het bewust afzien van eten en drinken een mogelijkheid.
Als de patiënt deze mogelijkheid zelf niet ter sprake brengt, is het de arts toegestaan om de patiënt bij het exploreren van de hulpvraag op deze mogelijkheid te wijzen. Daarnaast kan de arts het ter sprake brengen wanneer hij aanwijzingen heeft dat de patiënt overweegt om te stoppen met eten en drinken, of hier mogelijk al mee gestopt is. Tot slot kan de patiënt ook zelf ter sprake brengen dat hij het levenseinde wil bespoedigen door bewust af te zien van eten en drinken. In dat geval heeft de arts de professionele plicht om het gesprek hierover aan te gaan.
Informatie verstrekken
De arts informeert de patiënt zo goed en objectief mogelijk over het te verwachten beloop en de voor- en nadelen van het afzien van eten en drinken. Ook wijst hij de patiënt op problemen die kunnen optreden, met name als de patiënt jong is.
Is de patiënt jonger dan 60 jaar en lijdt hij niet aan een levensbedreigende ziekte? Dan moet de arts de patiënt afraden om bewust af te zien van eten en drinken. Bij patiënten ouder dan 60 jaar hoeft de arts bewust afzien van eten en drinken niet te ontraden op basis van het feit dat er geen levensbedreigende ziekte is of de patiënt nog in een goede conditie verkeert.
Begeleiding en zorg
Blijft een patiënt na het exploreren van de hulpvraag en het krijgen van informatie een duurzaam doodsverlangen houden? En wil hij bewust stoppen met eten en drinken? Dan treft de arts voorbereidingen voor adequate begeleiding en zorg tijdens het proces. Deze begeleiding en zorg hebben tot doel om complicaties (en daarmee gepaard gaand lijden) bij de patiënt te verzachten en de naasten te ondersteunen.
Het is belangrijk om vooraf met alle betrokkenen goede afspraken te maken over het proces en de begeleiding. Een patiënt die gestopt is met eten en drinken kan bijvoorbeeld in een delier raken en dan (onbewust) vragen om drinken. Het kan voor de naasten erg moeilijk zijn om hier dan niet op in te gaan. Daarom is het belangrijk om hier in de voorbereidende fase al afspraken over te maken, zodat u hierop terug kunt vallen.
Natuurlijke dood
Bewust afzien van eten en drinken wordt beschouwd als een natuurlijke dood. Vergelijk het met het weigeren van antibiotica of chemotherapie; het is geen actieve handeling, maar juist iets wat de patiënt laat.