KNMG Groot Gelre: zaterdag 20 januari 2024: Waarnemen leren voor artsen door kunst, in Museum More in Gorsel.
Ook dit jaar begint de KNMG Groot Gelre het nieuwe jaar met een mooie Nieuwjaarsdag op zaterdag 20 januari 2024. We zijn uitgenodigd in Museum More in Gorsel voor een lunch, rondleidingen in het Museum en een spreker, Hans Aarsman, over het onderwerp waarnemen. Het thema waarnemen in de kunst is momenteel ‘hot’, er verschijnen vele boeken over, hoewel waarnemen natuurlijk al sinds de oudheid in de kunst aanwezig is. De antroposoof Rudolf Steiner schreef er een boek over: “Waarnemen en denken”. Ook de Hüsslerse fenomenologie was in de jaren voor de oorlog een methode die zeer veel werd toegepast om waar te nemen. En uiteraard begint het geneeskundig onderzoek, naast anamnese, altijd met waarnemen: alle zintuigen worden ingeschakeld.
Het is iets voor half één als mijn vrouw en ik zich op deze zonnige zaterdagmiddag in januari melden bij de stand van de KNMG in de hal van het museum. Het volledige bestuur staat achter de tafel, voorzitster is al vijf jaar de neurologe Floor Wilting, die dit jaar het stokje zal overdragen aan een nieuwe voorzitter. De Museumjaarkaart is geldig, dat scheelt in de kosten en naast de deelnemers aan deze dag zijn er ook nog de gewone bezoekers van het museum.
We beginnen na een kopje koffie met een heerlijke lunch met soep, kroketten en zo meer in het restaurant. Er zijn zo’n 120 artsen en partners aanwezig. De meeste lijken de pensioenleeftijd wel al gehaald te hebben. De stemmingen is meteen hartelijk door de vele ontmoetingen tijdens de lunch. Zo kom ik met mijn vrouw naast een jaargenote uit Groningen te zitten. We studeerden in dezelfde jaren, 1974-1980 zo blijkt. Door de massaliteit van de collegezalen hebben we elkaar destijds niet ontmoet, maar ik herken haar van gezicht. Ze blijkt kinderpsychiater geworden en dat geeft veel gespreksstof. Ik heb ook jarenlang gewerkt in de psychiatrie. Onze vele leermeesters worden besproken tot en met een recent verschenen biografie van Prof. Piet Kuiper aan toe.
Na deze heerlijke lunch worden we in vier groepen verdeeld om onder leiding van een gids een rondleiding te krijgen in het museum. Onze gids is Margreet van Seumeren. More is een afkorting van Modern Realisme. Het museum is een aantal jaren geleden in Gorsel neergezet door de filantroop Melchers, die zelf in kasteel Onstein woonde en onlangs is overleden. Daarnaast heeft hij Kasteel Ruurlo ook aangekocht waar met name schilderijen van Carel Willink te zien zijn. Boze tongen beweren dat hij zijn fortuin heeft verdient door gifstoffen aan Irak voor de oorlog te verkopen en dat zo heeft willen goed maken. Zijn dochter is eens ontvoerd en met losgeld vrijgekocht en woont nu anoniem bij ondergetekende in het dorp.
Maar ik dwaal af. Met gids Margreet staan we, zo’n vijftien man en vrouw, in een zaaltje met tekeningen van Kees Stoop uitgevoerd met conté. Hij leefde van 1929-2019. Jan Mankes is aanwezig met vele van zijn bekende schilderijen. Woonachtig geweest in Eerbeek, is hij de ‘huisschilder’van More. Ik schaf later zijn biografie aan die nog steeds interessant is om te lezen. Hij leefde van 1889-1920 en werd derhalve maar 31 jaar oud. Hij was getrouwd met een vrouwelijke dominee, maar deze werd in Eerbeek als te progressief gezien en zocht na het overlijden van man Jan haar toevlucht in een doopsgezinde gemeente in een wijk in Rotterdam.
In weer een volgende zaal hangen klassiekers als Carel Willink, (1900-1983), Pyke Koch (1901-1991), Raoul Hynckes (1893-1973) en Dick Ket (1902-1940). Ook de nog in leven zijnde bekende Henk Helmantel, geboren in 1945, is aanwezig. Hij schildert zeer realistisch en is woonachtig op het Groningse platteland in een omgebouwde kerk, waarvan hij een museum heeft gemaakt en dat is te bezoeken voor wie er in de buurt is. Een volgende zaal is geheel gewijd aan Lara de Moor, een hedendaagse kunstenares: “the other place”. We gaan een verdieping hoger, waar een tijdelijke tentoonstelling is ingericht met als inspiratiebron de Zweed C. F. Hill. Geboren in 1885 verbleef hij in Parijs maar werd daar op zijn 28e jaar psychotisch. Hij keerde terug naar Zweden waar hij tot zijn overlijden bij zijn moeder woonde. De tentoonstelling die wij nu zien is van drie kunstenaars door hem geïnspireerd: Mama Anderson, Tal R. en Maite van Dijk. Mij helaas niet zo aansprekend, wel erg modern om het zo maar te zeggen. Wij danken Margreet van Seumeren voor haar rondleiding en begeven ons naar het restaurant voor een thee pauze.
Vervolgens neemt Floor Wilting, voorzitster van KNMG Groot Gelre, het woord en kondigt na enkele mededelingen Hans Aarsman aan als spreker van deze middag met als onderwerp : “de kunst van het waarnemen”. Immers ook in de spreekkamer kijken wij als artsen wat zich daar afspeelt. Hoe langer je kijkt, hoe meer je ziet. Hans, vlot van tongriem gesneden, kondigt zichzelf aan als auteur, cabaretier, maar ook als foto-detective. Hij neemt ons mee in de wereld van het waarnemen. Hij laat buiten op straat gemaakte foto’s zien waarop in eerste instantie niet duidelijk is wat er aan de hand is of is gebeurd, zoals witte sporen op een fietsbruggetje. Interactief spoort hij ons aan als een detective te kijken naar wat hier mogelijk gebeurd is, de Sherlock Holmes in de arts gaat op speurtocht. Als wij iets observeren, maken wij meteen een aanname van wat er gebeurd kan zijn en vanuit dit waarnemen maken wij een diagnose. Hans vertelt nog over de vele artsen-schrijvers die er zijn zoals Frederik van Eeden, Arthur Conan Doyle (Sherlock Holmes), de evangelist Lucas, Ivan Wolfers, Vasalis, Vestdijk, Carl Jung, Anton Tjechow, L. F. Celine en zo velen meer. Uitgebreid krijgen wij een verhaal te zien van een Amerikaanse vrouw van 32 jaar, die jarenlang met medische prietpraat miljoenen bij elkaar wist te slepen, maar later tot elf jaar gevangenisstraf hiervoor werd veroordeeld. Het ging hier bij het waarnemen of wij ergens aan haar konden waarnemen dat zij een oplichtster was, bijvoorbeeld waarom had zij op de foto’s steeds blauwe knieën?
Tot slot toonde hij schilderijen uit alle eeuwen waarop mensen stonden met zichtbare ziekten: een wrat, rode uitslag, rhinophym, lepra, hematomen (huiselijk geweld?) enz. Ook de Mona Lisa kwam daarbij aanbod. Ik heb zelf een zus, Marianne Crijns, die tot voor kort dermatologe was in het Antoni van Leeuwenhuisziekenhuis en zich heeft gespecialiseerd in “Huidziekten in de kunst” en daar lezingen over houdt. Waarnemen blijft boeien: hoe langer je kijkt, hoe meer je ziet. Gemiddeld kijkt iemand negen seconden naar een schilderij waarvan vijf seconden naar de naam van de schilder. Een mooi criterium voor een goed schilderij is: als je langer blijft kijken dan die negen seconden. Zo heb ik eens drie uur lang naar het Joods Bruidje van Rembrandt gekeken, dat je daarna nooit meer vergeet. Het Isenheimer Althar in Colmar (Frankrijk) van Mathias Grünewald met een afbeelding van Christus aan het kruis werd in de Middeleeuwen gezien als een genezend schilderij en veel bezocht door zieken. Als je er lang voor gaat zitten is het effect dat je gaat denken: mijn ziekte valt eigenlijk bij dit lijden reuze mee, zo erg is het ook weer niet, zo ziek ben ik nu ook weer niet. Dat is het genezend effect van dit beroemde schilderij, dat nog altijd in Colmar te bezoeken is.
In kleine groepjes bespreken wij een getoonde foto met een witte vlek onder een bank in een park. Wat kan hier gebeurd zijn?
En zo komen we aan het eind van deze boeiende middag gekomen, waarvoor wij het bestuur van KNMG Groot Gelre willen bedanken. Floor Wilting dankt met een bloemetje spreker Hans Aarsman voor de detective die hij in ons heeft opgeroepen en hopelijk ook in de toekomst blijft waarnemen.
Auteur: Lodewijk Ivo Crijns, arts-sociaal geriater.