Ethiek, moraal, waarden en normen: het is de basis van de medische ethiek. Op deze pagina lees je wat we er precies onder verstaan.
De begrippen ‘ethiek’ en ‘moraal’ worden vaak door elkaar gebruikt, maar zijn wezenlijk verschillend. ‘Moraal’ is het geheel van waarden en normen dat voor een persoon of een groep van belang is. ‘Ethiek’ is het systematisch nadenken over die moraal. Ethiek bestudeert en analyseert dus de moraal. Dit analyseren doe je door waarden en argumenten te ordenen en te beoordelen. Deze beoordeling kan resulteren in een afweging over wat juist is om te doen. Ethiek is niet alleen een denk-discipline, het is ook een praktische activiteit. Het kan de praktijk verder helpen. Daarbij draait het uiteindelijk om de vraag: ‘Wat is in deze situatie moreel goed om te doen?’
Wat is het verschil met recht?
Recht kan gezien worden als gestolde ethiek. Door discussies over een ethisch onderwerp, zoals euthanasie of abortus, kan uiteindelijk recht ontstaan. Denk aan de euthanasiewet en de abortuswet. Veel morele waarden zijn zo belangrijk dat ze in wetten zijn vastgelegd. Zo is het recht op lichamelijke integriteit vastgelegd in de Grondwet en staat het recht op informatie over een behandeling in de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO).
Het recht is dus het geheel van waarden en normen over een bepaald onderwerp, waar we als samenleving consensus over hebben. Vervolgens kan dat recht ook weer bekritiseerd worden in maatschappelijke en ethische discussies, waardoor het uiteindelijk weer kan worden aangepast.
Medische ethiek is nadenken over wat goed medisch handelen is. Dat denken is al zo oud als de geneeskunde zelf. Maar als vakgebied is het pas echt in ontwikkeling gekomen vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw. Toen werd steeds duidelijker dat de geneeskunde naast veel goeds, ook schaduwzijden kent. Als arts kom je feitelijk iedere dag in aanraking met morele vraagstukken, bijvoorbeeld rond het beroepsgeheim, behandelbeperkingen en of je alles moet doen wat de patiënt wil. Medische ethiek gaat dus over heel veel onderwerpen, en zeker niet alleen over abortus en euthanasie.
Overigens is medische ethiek is niet alleen iets van en voor artsen. Ook de samenleving als geheel is betrokken bij ethische vraagstukken rond ziekte en gezondheid. Medische ethiek is dus zowel belangrijk voor professionals in de gezondheidszorg, als voor bijvoorbeeld beleidsmakers, patiënten en hun naasten. Medische ethiek zorgt ervoor dat we nadenken over ons handelen én bepalen wat het juiste handelen is.
Ethiek is, zoals gezegd, het systematisch nadenken over waarden en normen. Maar wat zijn waarden en normen eigenlijk? Waarden zijn principes die richting geven aan het handelen. Waarden geven aan wat je nastreeft en wat je belangrijk vindt. Belangrijke waarden in de medische ethiek zijn bijvoorbeeld eerlijkheid, privacy, weldoen en niet-schaden.
Normen zijn afgeleid van waarden. Het zijn de regels die aangeven wat je in een concrete situatie moet of mag doen. Uit de waarde ‘privacy’ volgt bijvoorbeeld de norm ‘kloppen voor het binnengaan’. Uit de waarde ‘vertrouwelijkheid’ komt de norm van het beroepsgeheim voort. En de waarde ‘lichamelijke integriteit’ ligt ten grondslag aan de norm ‘niet snijden in een gezond lichaam, tenzij…’. Bij iedere morele norm hoort dus een achterliggende waarde. Waarden zijn stuurloos zonder normen en met normen geef je handen en voeten aan waarden. Vaak discussiëren we met elkaar over normen, terwijl de discussie aan diepte wint als we op zoek zouden gaan naar de achterliggende waarden.
Een voorbeeld uit de praktijk is een discussie over een mannelijke arts die vrouwelijke patiënten geen hand wil geven. Dit is een discussie over een norm (ter kennismaking geven we elkaar een hand), maar de discussie gaat eigenlijk over de achterliggende waarde (respect voor elkaar hebben). De vraag die dan beantwoord moet worden, luidt: betekent het feit dat een man een vrouw geen hand geeft, dat hij geen respect voor vrouwen heeft? Of is de tegengestelde norm (geen hand geven aan een vrouw) juist een teken van respect? De opponenten delen in dit voorbeeld dus niet dezelfde norm, maar delen misschien wel dezelfde waarde (respect voor elkaar). Als dat laatste het geval is, zou de discussie moeten gaan over de vraag of zij ook een andere norm kunnen accepteren die dezelfde waarde onderstreept. Het kan echter ook zijn dat zij niet dezelfde waarde delen. In dat geval moeten zij juist daarover met elkaar in gesprek gaan.
Wanneer er in een bepaalde situatie conflicterende waarden zijn, kun je te maken krijgen met een moreel dilemma. Het kiezen voor de ene waarde gaat dan ten koste van de andere waarde. Denk aan een patiënt die dreigt iemand anders iets aan te doen. Moet je daarover de politie inlichten? Of gaat het beroepsgeheim voor? Op dat moment botst de waarde ‘niet-schaden’ met de waarde ‘vertrouwelijkheid’.
Een soortgelijk dilemma treedt op als een patiënt zichzelf iets wil aandoen en jij je als arts afvraagt of je hem moet helpen of niet. In dat geval botst de waarde ‘respect voor autonomie’ met de waarde ‘weldoen’.
Om te bepalen wat het juiste is om te doen maken we afwegingen tussen waarden. Om dat goed te doen is het van belang om de achterliggende waarden bij een dilemma in kaart te brengen. Vaak spelen er meerdere waarden op de achtergrond en worden deze door de betrokkenen verschillend gewogen.
Om die afweging te maken kun je gebruikmaken van een stappenplan.